17 Eylül 1961’de idam edilen eski Başbakan Adnan Menderes için her yıl, İstanbul’daki Topkapı Anıt Mezarı’nda anma merasimleri, farklı kentlerde de birçok aktiflik düzenleniyor.
Türkiye’nin idam edilen birinci ve tek Başbakanı Menderes, Türkiye’deki aktüel siyasi tartışmalar açısından kıymetli bir figür olmaya devam ediyor.
Cumhurbaşkanı ve Adalet ve Kalkınma Partisi Genel Lideri Recep Tayyip Erdoğan da “kendi demokrasi ve kalkınma atılımlarının kökenlerinin Menderes’e dayandığını” sık sık vurguluyor.
Peki Menderes kimdir? Siyasi mesleğinde değerli noktalar nelerdir?
Time dergisi, 3 Şubat 1958’deki sayısında Menderes’i kapağına taşıdı.
Menderes 1899 yılında, toprak sahibi büyük bir ailenin çocuğu olarak Aydın’da doğdu.
Orta tahsilini İzmir Kızılçullu’daki Amerikan Koleji’nde tamamladı.
SCF tecrübesinin akabinde uzun yıllar CHP’de siyaset yaptı
Cumhuriyetin birinci yıllarında Aydın’da çiftçilikle ilgilendi.
Fethi Okyar tarafından 1930’da kurulan Özgür Cumhuriyet Fırkası’na (SCF) girdi ve partinin vilayet başkanı seçildi.
Bu parti kısa müddet sonra kapatılınca CHP’ye geçti ve CHP’nin Aydın İl başkanı oldu.
Bu dönemde Mustafa Kemal Atatürk ile de tanıştı.
1931’de Aydın milletvekili seçildi. Menderes, tesirli bir hatip olmasıyla mecliste dikkat çekiyordu.
Ankara’da bir yandan milletvekilliğine devam ederken, bir yandan da Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde eğitim gördü.
Uzun yıllar CHP’de siyaset yapan Menderes; 1935, 1939 ve 1943 seçimlerinde de CHP milletvekili seçilerek meclise girdi.
Kırılma noktası: Toprak reformu
Menderes’in partisiyle açıktan aksi düşmesi 1945 yılına rastlıyor.
Bunu tetikleyen ise Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde (TBMM) görüşülen Köylüyü Topraklandırma Kanunu tasarısı oldu.
Menderes bu toprak ıslahatı tasarısına karşı çıktı.
Muhalifleri ise Menderes’in, toprak ıslahatına, kendisinin de geniş topraklara sahip olduğu için karşı çıktığı eleştirisini yaptı.
Menderes, tekrar CHP milletvekillerinden Celal Bayar, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü ile 7 Haziran 1945’te, CHP Meclis Grubu’na, kanunlardaki ve parti tüzüğündeki, anti-demokratik olduğunu belirttikleri kararların kaldırılmasını içeren bir önerge verdi.
Böylece “dörtlü takrir” olarak tanımlanan bir muhalefet grubu oluştu.
Menderes bir seçimde oy kullanırken
Demokrat Parti’nin kuruluşu ve iktidara gelişi
Dört milletvekili partiden ihraç edilince, 7 Ocak 1946 Demokrat Parti’yi kurdu. Partinin lideri Bayardı.
1947 yılından yapılması planlanan seçimler bir yıl öne alındı ve Temmuz 1946’da gerçekleştirildi.
DP seçimlerde, dört yıl sonra da kullanacağı “Yeter! Kelam Milletindir!” sloganıyla seçmenin karşısına çıktı.
“Açık oy, bâtın tasnif” metoduyla gerçekleştirilen seçimlere DP’liler hem öncesinde hem de sonrasında şaibe savıyla reaksiyon gösterdi.
Menderes de bu seçimlerde Kütahya milletvekili seçildi.
465 milletvekilinden 397’sini CHP, 61’nin DP kazandı.
Yapılan yasal düzenlemenin ardından, 1950 seçimlerinde ise “gizli oy, açık tasnif” sistemi uygulandı.
14 Mayıs’ta düzenlenen seçimlerde DP oyların yaklaşık yüzde 55,2’sini, CHP ise yüzde 39,6’sını aldı.
Çoğunluk sistemi nedeniyle DP meclise 416, CHP ise 69 vekil yolladı.
Menderes bu seçimde ise İstanbul’dan milletvekili seçildi.
Cumhurbaşkanı Bayar olunca, hükümeti kurma vazifesi Menderes’e verildi.
Artık Menderes hem Başbakan hem de Demokrat Parti Lideriydi.
1960’a kadar 10 yıl boyunca beş hükümet kuracaktı.
Ekonomi siyasetlerinde değişim
Sermaye etraflarının değerli bir kısmının dayanağını alan Menderes’in devrinde iktisatta değerli dönüşümler yaşandı.
Devletçiliktense özel teşebbüse daha fazla imkân tanıyan, daha liberal bir iktisat anlayışı hayata geçirilmek istendi.
Yabancı sermaye girişi yasal düzenlemelerle teşvik edildi. İthalatla ilgili kısıtlamalar kaldırıldı.
Tarımsal alanda süratli bir makineleşme siyaseti benimsendi. Traktör sayısı artırıldı.
Bu devirde kırdan kente göç de hızlandı. Büyük kentlerde gecekondular oluşmaya başladı.
Yollar, limanlar inşa edildi. Karayolu nakliyeciliğine yük verildi. Yeni yollar birçok yeri birbirine bağlarken köyleri de dışarı açtı.
Ekonomide büyüme sayıları arttı.
Ancak bu projeler için büyük oranda dış borçlanmaya gidildi.
Bu periyotta Türkiye, CHP iktidarının son yıllarında olduğu üzere Avrupa Kalkınma Programı (Marshall Planı) kapsamında ABD’den de yardım aldı.
Arapça ezanın geri gelişi
İzmir DP Vilayet Kongresi’ndeki bir konuşmasında “Türkiye bir Müslüman devletidir ve Müslüman kalacaktır. Müslümanlığın bütün icapları yerine getirilecektir” dediği aktarılan Menderes, dinin kamusal hayattaki yeri konusunda kimi adımlar attı.
1933 yılında uygulamaya konan ve 1941’de kanunlaştırılan Arapça ezan üzerindeki yasağı kaldırdı.
Devlet radyosunda birinci sefer dini programlar yayımlandı.
CHP iktidarının son yıllarında ilkokullarda program dışı okutulan din dersleri okul programı içine alındı.
Yüksek İslam Enstitüleri açıldı.
Diğer yandan Ticaniler isimli dini oluşumun Atatürk heykellerine atak hareketlerine karşı kümenin üyeleri tutuklandı ve bu olayların ardından Atatürk’ü Koruma Kanunu çıkarıldı.
Türk Ceza Kanunu’nda 141. ve 142. Unsurlarda yapılan düzenlemelerle ise komünizm propagandası yasal müeyyidelere bağlandı.
Halkevleri ise kapatıldı.
1952 yılında Londra’da bir ortaya gelen periyodun İngiltere Başbakanı Winston Churchill ve Menderes
Kore’ye asker gönderilmesi ve NATO’ya giriş
Menderes devrinde dış siyasette da kıymetli gelişmeler yaşandı.
Türkiye’yi Batı bloğuna bağlayan birtakım muahedeler imzalandı.
20 Temmuz’da 1950’de Türkiye, Kore Savaşı’nda Birleşmiş Milletler’in üye ülkelere yaptığı davet akabinde Kuzey Kore’ye karşı Güney Kore’yi desteklemek için asker gönderdi.
Bu adımdan yaklaşık iki yıl sonra Türkiye Kuzey Atlantik Paktı’na (NATO) kabul edilecekti.
İstanbul’un dönüşümü
İstanbul, Menderes hükümetleri devrinde değerli bir dönüşüm yaşadı.
1956 yılında İstanbul’da büyük bir imar atılımı başladı.
Bu hususla şahsen ilgilenen Menderes dönüşüm için “İstanbul’un bir kez daha fethedeceğiz” şiarını kullandı.
Dört yıl süren bu süreçte kentte binlerce yapı yıkıldı, devasa bir şantiye imajı oluştu ve İstanbul’un imajı değişti.
Aralarında Vatan Caddesi, Sirkeci-Florya Kıyı Yolu, Barbaros Bulvarı’nın da bulunduğu yol ve caddeler inşa edildi, Bağdat Caddesi genişletildi.
1946’dan bu yana ki en yüksek oy oranları
Menderes, 1950’den sonraki süreçte uzun bir devir kıymetli oy oranlarına ulaştı.
Partinin 1954 genel seçimlerinde aldığı yüzde 58,4’lük oy oranına, çok partili hayata geçişten bu yana bir partinin bugüne kadar aldığı en yüksek oy oldu.
Bu sıralamadaki en yüksek ikinci oy oranı ise tekrar DP’ye ilişkin. Bu da partinin 1950 seçimlerinde aldığı yüzde 55’2’lik oy.
6-7 Eylül olayları
1950’lerin ortalarından itibaren Menderes, hem siyasi hem de ekonomik açıdan krizlerle karşı karşıya geldi.
1955 yılında, Kıbrıs sorununun gündemde olduğu bir devirde, 6-7 Eylül olayları yaşandı.
Yunanistan’ın Selanik kentindeki Atatürk’ün doğduğu konuta bomba atıldığına dair bir haberin, gazeteler vasıtasıyla yayılmasının akabinde İstanbul’da, bilhassa Beyoğlu’nda kümeler toplanmaya başladı.
Bu hareketler kısa müddette Rumlar başta olmak üzere azınlıklara yönelik yağma, talan ve şiddet olaylarına dönüştü.
İstanbul’un farklı ilçelerinde gerçekleşen olaylar, İzmir ve Ankara’da da yaşandı.
Günümüzde hâlâ nasıl gerçekleştiği tartışılan olaylar hükümeti sarstı.
Menderes yaklaşık bir ay sonra kabinesini yeniledi.
Otoriterleşme eleştirileri
CHP ile DP ortasındaki alaka, birinci devirlerden itibaren gergindi.
Örneğin CHP lideri İsmet İnönü’nün 1952’deki yurt seyahatinde birçok olay yaşandı.
Ancak bu tansiyon asıl olarak DP’nin son yıllarında derinleşti.
Menderes hükümeti vakit içinde muhalefete yönelik tavrını sertleştirdi.
1950’de Kırşehir’den milletvekili seçilen muhalif siyasetçilerden, Millet Partili (Sonrasında Cumhuriyetçi Millet Partisi) Osman Bölükbaşı’nın 1954 seçimlerinde de tekrar seçilmesi üzerine Kırşehir ilçe yapılarak Nevşehir’e bağlandı. Daha sonra bu karar değiştirilecekti.
Bunun yanı sıra İsmet İnönü’nün seçim bölgesi Malatya da ikiye bölündü ve Adıyaman kuruldu.
Basın üzerindeki kontrol de arttı.
Menderes’in birtakım adımlarını anti-demokratik bulan on dokuz milletvekili 1955’te partilerinden ayrılarak Hürriyet Partisi’ni kurdu.
1954 seçimlerinde oyunu yüzde 58,4’e yükseltmiş olan DP, 1957 seçimlerinde yüzde 48,6’ya geriledi.
Ancak yeniden seçim sistemi nedeniyle mecliste 424 sandalye ile çoğunluğu elde etti.
Ekonomide girilen darboğaz
Özellikle 1955’ten itibaren iktisatta problemler artmaya başladı.
1955’lerden itibaren iktisattaki dış borç ve faiz ödemeleri yükünü hissettirmeye başladı.
Enflasyon yükseldi, iktisatta büyük çalkantılar yaşandı.
Hükümete yönelik huzursuzluklar da artıyordu.
Hükümet, bir devir birtakım müdafaacı siyasetlere yine yönelmeye çalıştı.
Hükümet, son periyotlarında Sovyetler Birliği’yle de kredi muahedeleri imzaladı.
Londra yolcuğunda uçak kazası
Kendisine takviyenin düşüşe geçtiği bir periyotta bir uçak kazası yaşadı.
Kıbrıs sorunu için İngiltere’nin başşehri Londra’ya giderken, Gatwick Havalimanı yakınlarında uçağı düştü.
Menderes’in bu kazadan kurtulmasına kendisine yönelik dayanakla artışa neden oldu.
Kaza olayı ülkedeki gergin atmosferi de bir müddetliğine değiştirse de, bu durum uzun periyodik olmadı.
27 Mayıs ve öncesinde neler yaşandı?
Muhalefet 1957 seçimleriyle moral buldu.
DP ise tabanını genişletme ve halk kitlelerini seferber etme maksadıyla Vatan Cephesi’ni kurdu.
Radyoda cepheye katılanların isimleri okunmaya başladı.
Buna reaksiyon olarak 1958 yılında, İstanbul’da bir avukat öncülüğünde kurulan Radyo İstasyonlarından Ajans Haberlerini ve Partizanca Neşriyatı Dinlemeyenler Derneği kuruldu.
İsmet İnönü, 1959 ve 1960’da farklı yerlerde akın teşebbüsleri ve engellemelerle karşılaştı.
18 Nisan 1960’ta CHP ve basının faaliyetlerini denetlemek için TBMM’de bir tahkikat komitesi oluşturuldu.
CHP’liler DP’yi “diktatörlüğe gitmekle” suçladı.
27 Nisan’da komisyona parti ve gazeteleri kapatma ve sorumluları tutuklama yetkisi tanıyan bir kanunun meclisten geçirilmesi muhalefetle iktidar ortasındaki tansiyonu tırmandırdı.
Nisan ayında İstanbul ve Ankara’da üniversite öğrencileri protesto şovları düzenledi.
İstanbul’daki şovda İstanbul Üniversitesi öğrencisi Turan Emeksiz, polisin açtığı ateş sonucu hayatını kaybetti.
Ankara’daki üniversite öğrencileri 555K (Beşinci ayın beşinde saat beşte Kızılay’da) parolasıyla Kızılay Meydanı’nda büyük bir miting düzenledi.
21 Mayıs’ta Ankara’da Harp Okulu öğrencileri sessiz bir protesto yürüyüşü gerçekleştirdi.
27 Mayıs günü, bir küme general ve subay idareye el koydu.
Ankara Radyosu’nda Albay Alparslan Türkeş tarafından darbe bildirisi okundu.
Menderes ise bu süreçte yurt seyahatindeydi.
Yassıada süreci
Menderes’in de ortalarında bulunduğu birçok DP’li siyasetçi tutuklanarak Yassıada’ya götürüldü.
Yassıada’da süreksiz kanunla özel tahkikat heyeti kuruldu. Yaklaşık 10 ay süren yargılamada 287 oturum düzenlendi.
Yassıada Yüksek Adalet Divanı 592 kişiyi, 18 davadan yargıladı.
Menderes’in de ortalarında bulunduğu birtakım tutuklular; “anayasayı ihlâl etmek, muhalefete baskı yapmak, basını susturmak, Vatan Cephesi kurmak ve 6-7 Eylül olaylarını tahrik etmek” hatalarından 11 Eylül 1961’de idama mahkûm edildi.
Menderes, Fatin Rüştü Şiddetli ve Hasan Polatkan’ın cezaları onaylandı ve Bursa’nın İmralı Adası’ndan infaz edildi.
Menderes, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde idam edilen birinci ve tek başbakan oldu.
Cenazeler İmralı Adası’na defnedildi.
Adalet Partisi’yle birlikte mirası devam etti
1961 seçimlerinde CHP yüzde 36,7 oy oranı ile birinci olurken DP çizgisinin devamı olarak görülen Adalet Partisi yüzde 34,8 ile ikinci, Adnan Menderes’in oğlu Yüksel Menderes’i Aydın’dan milletvekili adayı gösteren Yeni Türkiye Partisi ise yüzde 13,7 ile üçüncü oldu.
1965 seçimlerinde ise AP yüzde 52,87 oy alarak tek başına iktidara geldi.
Bu Türkiye’deki özgür seçim tarihinde bir siyasi partinin aldığı en yüksek üçüncü oy oranı oldu.
Sonraki devirlerde de birçok sağ siyasi parti DP geleneğinin takipçisi olarak siyaset sahnesinde yer aldı.
1990’larda iade-i itibar
11 Nisan 1990’da TBMM’de kabul edilen bir kanunla karar giymiş tüm DP’liler ve Menderes’in prestiji iade edildi.
Bunun akabinde Menderes, Polatkan ve Zorlu’nun naaşları 17 Eylül 1990’da yapılan bir devlet merasimiyle İstanbul Vatan Caddesi’nde hazırlanan anıt mezara nakledildi.
2020 yılında Yassıada, yapılan düzenlemeler gerisinde Demokrasi ve Özgürlükler Adası ismini aldı ve içinde birebir isimle bir de müze kuruldu.